تبریز، به عنوان مرکز این استان بزرگ و ثروتمند، شهر اولین ها شناخته می شود.

شورای عالی معماری و شهرسازی کشور، تبریز را به عنوان یکی از شهرهای فرهنگی و تاریخی ایران، رسماً معرفی کرده است. بیش از 1000 اثر تاریخی در آذربایجان شرقی مورد شناسایی قرار گرفته اند که معروفترین آنها در این شهر دیده می شوند.

دکتر علی اکبر ترابی (حلاج اوغلو) درباره شهر تبریز می نویسد:

گذشته از کنار آب «رکن آباد» و بزم سعدی و حافظ
گذشته خم هر کوچه و هر باغ هفت شهر عشق
به شهر آفتاب آییم و از تبریز
سراغ «شمس»ها گیریم و راه «مولوی» جوییم.

بیش از 1 میلیون و 700 هزار نفر در شهر تبریز که دومین شهر صنعتی کشور و سومین شهر پرجمعیت ایران شناخته می شود، زندگی می کنند. تبریز در قدیم، به «شهر باغ» هم معروف است. در همان اوان کهن «تاورز»، «تورژ»، «تورش» و «دورژ» هم ذکر می شد. با این حال «ولادیمیر مینورسکی» روسی می نویسد: سارگن دوم در سال 714 قبل از میلاد، به قصد تصرف ممالک اورارتو، سفری به شمال غربی ایران کرد. از ناحیه سلیمانیه کنونی (واقع درکردستان عراق) داخل کردستان مکری شد. از پارسوا Parsua (پسوه کنونی) و ساحل جنوبی دریاچه ارومیه گذشت. از سوی شرقی دریاچه به راه خود ادامه داد و پس از پشت سر گذاشتن «اوشکایا» (اسکوی کنونی)، قلعه تارومی یا تاروئی و ترماکیس را گشود. بعید نیست یکی از این دو کلمه نام قدیمی تبریز کنونی باشد. اولین بلدیه (شهرداری)، تلفن و چراغ برق، اتاق بازرگانی و شهربانی (بمعنای کنونی) در تبریز ،بنیان گذارده شده اند، هم اکنون بیش از 800 باب خانه بسیار قدیمی و معظم در این شهر وجود دارد از جمله ششگلان، محمد آقا حبشی در کوچه صدر، شربت زادگان در سرخاب قاپوسی، میرزا مهدی خان فراش باشی در سرخاب قاپوسی و دکتر گنجه زاده در مقصودیه اشاره کرد.

¤ دیدنی های تبریز و منطقه آذربایجان:

¤ «شاه گلی» : از گردشگاه های بسیار فرح انگیز و زیبا و بزرگ و با صفای شهر است که تقریباً در تمام فصول سال، جذابیت های چهارفصل خاصی دارد و در سرمای «شخته» زمستان معروف تبریز هم دوستداران خود را دارد.

¤ ساختمان شهرداری: در میدان ساعت شهر واقع است و به سال 1314 در گورستان متروک کوی نوبر و با نظارت مهندسان آلمانی ساخته شد و نقشه آن دقیقاً مشابه ساختمان های آلمان در خلال دو جنگ جهانی اول و دوم است.
زیربنای این ساختمان معظم 6500 متر مربع و مساحت آن 9600 متر مربع است و برج ساعت آن، که به «بیگ بن لندن» شباهت زیادی دارد، دارای 4/30 متر ارتفاع بوده و طرح بنا، عقابی در حال پرواز است.

¤ کتابخانه ملی (اولیه): را که در ضلع شمالی باغ فجر کنونی یا گلستان سابق قرار دارد و ساختمانی سنگی است که برای انجمن شهر تبریز طراحی و ساخته شده بود و گنجینه ارزشمندی از کتب نفیس قدیمی خطی و چاپی جهان بود.

¤ بازار تبریز: در سال 54 به شماره 1097 بعنوان آثاری از مجموعه آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بزرگترین بازار سرپوشیده جهان است و باعث حیرت مارکوپولو، ابن بطوطه، حمدالله مستوفی و یاقوت حموی بوده است.

¤ خلعت پوشان: برج خلعت پوشان در 10 کیلومتری جاده تبریز- تهران قرار دارد و برجی آجری منشوری شکل است که در اواخر دوره صفویه احداث گردیده و در زمان قاجار، خلعت های اهدایی شاهان برای حاکمان آذربایجان را در این برج، بر روی دوش آنان می انداختند. آخرین این مراسم در سال 1330 هجری قمری، در حکمرانی «صمدخان مراغه ای» بود.

¤ خانه مشروطیت: خانه ای است که به مهدی کوزه کنانی تعلق داشت و رهبران مشروطیت در آن جلسه تشکیل می دادند. بسیار دلگشا و دیدنی است که در سال 1247 هجری شمسی احداث شده و در جنب مجموعه بازار بزرگ تبریز قرار گرفته است.

¤ مقبره الشعرا: آرامگاه صدها شاعر نامی است که در خیابان ثقه الاسلام قرار گرفته است و محمد حسین شهریار، اسدی طوسی، خاقانی شیروانی، همام تبریزی، مغربی تبریزی، لسانی شیرازی، مانی شیرازی، قطران تبریزی و ظهیرالدین فارابی و شهید مشروطه «ثقه الاسلام» در آن آرمیده اند.

¤ دو کمال: در بیلانکوه تبریز واقع بوده و مقابر «کمال الدین بهزاد» (نقاش معروف) و «کمال خجندی» (شاعر) است که در کنار همدیگر دفن شده اند.
«بهزاد»، معروفترین نقاش مینیاتوریست قرن دهم هجری و کمال الدین مسعود خجندی (تاجیکستان)، از شعرای معروف قرن هشتم و نهم هجری هستند که در میان باغی مشجر و بنایی سنگین و باوقار قرار گرفته اند، این دو مقبره به سال 1338 توسط خود تبریزی ها، کشف شد.

¤ موزه آذربایجان:
در مابین عمارت شهرداری و مسجد کبود قرار گرفته و بیش از 3000 مترمربع مساحت داشته و سال 1341 بهره برداری شده است که 2350 قطعه اشیای دیدنی و تاریخی دارد.

¤ سنگ بسم الله: در قاهره مصر، نوشته شده است و اثر میرزای سنگلاخ است که برای قبر پیامبر اسلام(ص) درنظر گرفته شده بود و به دربار عثمانی برده شده بود تا به همین منظور استفاده شود ولی گفته می شود بی توجهی سلطان، باعث شد تا «بسم الله» به بقعه سیدابراهیم آورده شود که در تبریز قرار دارد. این سنگ زیبای مستطیلی شکل دارای ابعاد 25/1*70/3 است و تاریخ حجاری آن 1270 قمری است.

¤ برج آجری آتش نشانی: برجی آجری است که در مرکز شهر قرار گرفته و 23 متر ارتفاع دارد و یک رشته راه پله حلزونی تا بالای برج از داخل کشیده شده است. این برج از آثار اواخر دوران قاجار است.

¤ ارک تبریز: از بناهای دیدنی، بزرگ و حساس تبریز است و اکنون در مرکز شهر قرار دارد. به دستور تاج الدین علیشاه جیرانی وزیر سلطان ابوسعید و به سال 716 هجری قمری ساخت آن آغاز شد که در سال 724 (پس از 8 سال) به پایان رسیده است.

¤ قوری گل: گردشگاه زیبا و دیدنی قوری گل در 35 کیلومتری تبریز- بستان آباد قرار دارد و از تالاب های بین المللی و شناخته شده جهان است. تنوع گیاهی، آبزیان و پرندگان آن چشمگیر است.

¤ بقعه سیدحمزه: در خیابان ثقه الاسلام (سرخاب) تبریز قرار دارد و قدمت آن به 714 هجری قمری و اواخر صفویه می رسد. سیدحمزه از نوادگان حضرت موسی بن جعفر(ع) است.

¤ مسجد صاحب الامر: قدمت این بنا و محل به عصر صفویه می رسد و در زمان شاه طهماسب احداث شده است ولی توسط سپاهیان عثمانی (سلطان مراد چهارم) تخریب شد که بعدا مرمت شد و مرمت آن از طرف میرزا محمد ابراهیم وزیر آذربایجان صورت گرفت. صاحب الامر در زلزله تبریز ویران شد ولی در 1208 هجری، جعفرخان دنبلی، آن را دوباره تجدید کرد.

¤ عون بن علی: بر فراز قله کوه سرخاب یا عینالی قرار گرفته و قدمت آن به دوران ایلخانی و قرن نهم هجری می رسد.
اصل بنا مقبره و مسجد است با گنبد و 19 اتاق پوشش گنبدی.

¤ کلیسای کاتولیک ها: در کوچه میارمیار تبریز واقع بوده و قدمت آن به سال 1910 میلادی (1291 شمسی) می رسد و بزرگترین کلیسای ایران شناخته می شود که 12 متر ارتفاع دارد.

¤ کلیسای سهرقه: در 13 کیلومتری جاده تبریز- صوفیان بوده و قدمت آن به 5-6 میلادی می رسد. بنای کنونی کلیسا، در سال 1840 میلادی به دست معماران روسی و فرانسوی ساخته شده و از آثار نفیس معماری به شمار می رود.

¤ کلیسای سرکیس مقدس: در منطقه بارون آواک تبریز واقع است و ساخت آن به دوران قاجاریه می رسد.

¤ مدرسه تومانیانس تبریز: مدرسه کاملا سنگی تومانیانس در بارون آواک (منطقه ارمنی تبریز) قرار گرفته است که قدمت آن به 1895 میلادی (1274 شمسی) می رسد.

¤ مقبره شیخ محمود شبستری: خالق منظومه عرفانی گلشن راز، در اینجا آرمیده است. شیخ محمود در 720 هجری قمری فوت کرد و در کنار استاد خود، بهاءالدین یعقوب تبریزی، به خاک سپرده شد که بقعه ای برای هر دو قبر احداث شده است.

¤ جنگل های ارسباران: شاخص ترین منطقه گردشگری قره داغ یا ارسباران چیچکلی نام دارد که با لوح افتخار «یونسکو» اعتبار جهانی یافت.
¤ کلیسای سن استپانوس: در 15 کیلومتری غرب جلفا و در حاشیه جنوبی ارس واقع است که مورد توجه خاص ارامنه، به ویژه در جشن های ژانویه است.

¤ روستای اوشتبین: در میان جنگل های زیبای ارسباران یک دهکده تاریخی و بسیار جالب وجود دارد که به اوشتبین معروف است و معماری منحصر به فردی دارد.
قدمت اوشتبین به دوران صفویه می رسد.

¤ آسیاب خرابه: در منطقه سیه رود با فاصله 10 کیلومتر از جاده جلفا- سیه رود است و یکی از زیباترین آبشارهای کشور را دارد.

¤ آرامگاه شیخ شهاب الدین اهری: در اهر قرار گرفته است و مدفن عارف بزرگ آذربایجان و میعادگاه سالکان طریقت، ادبا و عرفاست.

¤ روستای کندوان: در منطقه اسکو قرار گرفته و آب معدنی و معماری صخره ای خانه های مردم، زبانزد تاریخ شناسان ایران و جهان است و از نواحی بسیار خوش آب وهوا و دیدنی آذربایجان است.

¤ قلعه بابک: در کلیبر و در 16 کیلومتری جنوب غربی این شهر قرار دارد. برج و باروهای آن فراوان است و از سنگ مالون برای برج های مدور آن استفاده شده ضمن اینکه ملات ساروج نیز به کار رفته است. البته باروهای قلعه بابک خرمدین از سنگ خاراست.
ساخت قلعه بابک را به دوران ساسانیان تخمین می زنند.

¤ محراب مسجد جامع مرند: طبق کتیبه، بنای مسجد در سال 731 هجری قمری و در زمان ابوسعید بهادرخان احداث شده است. ارتفاع محراب 6 متر و عرض آن 75/2 متر است که در جنوب مسجد قرار گرفته و نام سازنده محراب نیز «عبدالفقیر نظام» بر روی آن حک شده است.